Το άνοιγμα του Ιουλιανού προς τους Ιουδαίους

Ιουλιανός o Παραβάτης:


Παραβάτης του Χριστιανισμού, Παραβάτης του Ελληνισμού





© Ιωάννης Κ. Τσέντος





ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο.


Ο Ιουλιανός και ο Χριστιανισμός. Από την περιφρόνηση και τον ύπουλο διωγμό στην ανοικτή βία



Ο πόλεμος του Ιουλιανού κατά της Εκκλησίας δεν περιορίσθηκε σε ύπουλους διωγμούς. 


Αναζητώντας όλο και νέους τρόπους να πλήξει τον χριστιανισμό, ο Ιουλιανός αποφάσισε να κάνει ένα άνοιγμα προς τους παραδοσιακούς εχθρούς του χριστιανισμού, τους Ιουδαίους. Προχωρώντας μάλιστα πολύ πέρα από το απλό άνοιγμα, συνήψε μαζί τους μία ανίερη συμμαχία, την οποία γνωρίζουμε από πολλές πηγές, χριστιανικές και εθνικές,
[Σχετικά με την παράδοξη συμμαχία του Ιουλιανού με τους Εβραίους βλ. Σωκράτους Σχολαστικού, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. W. Bright, Γ' 20.1 κ.ε.· Σωζομενού, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. J. Bidez καί G. C. Hansen, E' 22, 1.1 κ.ε.· Θεοδωρήτου Κύρρου, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. L. Parmentier και F. Scheidweiler, 198.15 κ.ε.· Φιλοστοργίου, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. F. Winkelmann post J. Bidez, Z' 9· Ιωάννου Χρυσοστόμου, Κατά Ιουδαίων, Λόγος E', ed. J.-P. Migne, PG 48, 901.18 κ.ε.· Ιωάννου Χρυσοστόμου, Λόγος εις τον μακάριον Βαβύλαν και κατά Ελλήνων, ed. Μ. Schatkin, 119.9 κ.ε.· Ιωάννου Νικίου, Χρονικόν, ed. R. Η. Charles, LXXIX. 1-2· Μαρτύριον Αγίου Αρτεμίου, νη΄, PG 96,1305.19 κ.ε.· Ammiani Marcellini, Rerum gestarum libri qui supersunt, ed. John C. Rolfe, XXIII, 1, 2-3.] 


και η οποία βεβαίως ελάχιστα μνημονεύεται από τους κατά καιρούς υμνητές του Ιουλιανού. Η συμμαχία αυτή του Ιουλιανού με τους Ιουδαίους ήταν από κάθε άποψη παράδοξη: Ο μεν αυτοκράτορας εμφανιζόταν ως ελληνολάτρης, ενώ οι Ιουδαίοι εθεωρούντο άσπονδοι εχθροί του ελληνισμού αυτό όμως ήταν λεπτομέρεια για τον Ιουλιανό, πρωταρχική επιδίωξη του οποίου δεν ήταν βεβαίως να προασπίσει τον ελληνισμό, αλλά να πλήξει με κάθε τρόπο και με κάθε μέσο τον χριστιανισμό. [Edward Gibbon, The history of the decline and fall of the Roman empire, vol. II, σελ. 453.] 


Όπως σχολιάζει ο Gibbon, οι Ιουδαίοι άξιζαν τη φιλία του αυτοκράτορα, χάρη στο απύθμενο μίσος τους για τον χριστιανισμό. Έτσι, ο δήθεν «ελληνολάτρης» Ιουλιανός προσπάθησε να προσεταιρισθεί τους Ιουδαίους, επιδιώκοντας να συγκροτήσει μαζί τους κοινό μέτωπο ενάντια στον χριστιανισμό, του οποίου αυτοί ήσαν φανατικοί πολέμιοι.


Το πρώτο άνοιγμα του Ιουλιανού προς τους Ιουδαίους έγινε υπό το πρόσχημα της ανεξιθρησκείας. Την ίδια στιγμή που τα διατάγματά του κατέφεραν συντονισμένα κτυπήματα κατά της χριστιανικής Εκκλησίας, ο Παραβάτης αυτοκράτορας ενεθάρρυνε τους Εβραίους να ασκούν την πατρογονική τους θρησκεία. Κάλεσε μάλιστα κοντά του μία αντιπροσωπεία επιφανών Ιουδαίων και τους ρώτησε γιατί δεν προσέφεραν θυσίες στον θεό τους, τη στιγμή που αυτό προβλεπόταν ρητώς στον μωσαϊκό νόμο και στην παράδοσή τους. Και όταν οι Ιουδαίοι του απάντησαν ότι δεν μπορούσαν να προσφέρουν θυσίες στον Θεό παρά μόνο μέσα στον ερειπωμένο πια ναό του Σολομώντος, ο Ιουλιανός έσπευσε να αναλάβει με δημόσια δαπάνη[Σωκράτους Σχολαστικού, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. W. Bright, Γ' 20. 16-17: «του δε βασιλέως εκ δημοσίων την δαπάνην παρασχεθήναι κελεύσαντος»· Σωζομενού, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. J. Bidez και G. C. Hansen, Ε' 22, 4.5-5.1: «χρήματα δους κοινά εκέλευσεν εγείρειν τον νεών και τοις προγόνοις επίσης θρησκεύειν»· Ιωάννου Χρυσοστόμου, Λόγος εις τον μακάριον Βαβύλαν και κατά Ελλήνων, ed. M. Schatkin, 119.17-18: «τούτο ποιείν κελεύει χρήματα από των ταμείων λαβόντας των βασιλικών»· Ιωάννου Χρυσοστόμου, Κατά Ιουδαίων, Λόγος Ε', ed. J.-P. Migne, PG 48, 901.18: «ο δε και χρήματα ανήλωσε»· Μαρτύρων Αγίου Αρτεμίου, ξη΄, PG 96, 1316.36-39: «εσπούδαζε μάλιστα τον ναόν οικοδομείν, προστάξας εκ των δημοσίων πραγμάτων τε και χρημάτων ποιείσθαι πάσαν την της οικοδομής έξοδον»· Φιλοστοργίου, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. F. Winkelmann post J. Bidez, Ζ΄ 9.5-7: «Ο μεν γαρ τους πανταχή συναγείρας Ιουδαίους και οίκοθεν χρήματα και δύναμιν άλλην παρασχών, ανακαινίζειν επέτρεπεν το ιερόν»· Ammiani Marcellini, Rerum gestarum libri qui supersunt, ed. John C. Rolfe, XXIII, 1, 2: "Et licet accidentium varietatem sollicita mente praecipiens, multiplicatos expeditionis apparatus flagranti studio perurgeret, diligentiam tamen ubique dividens, imperiique sui memoriam, magnitudine operum gestiens propagare, ambitiosum quondam apud Hierosolymam templum, quod post multa et intemeciva certamina, obsinente Vespasiano, posteaque Tito, aegre est expugnatum, instaurare sumptibus cogitabat immodocis, negotiumque maturandum Alupio dederat Antiochensi qui olim Britannias curaverat pro praefectis".] το έργο της ανοικοδομήσεως τον ναού, μολονότι κατά ρητή δήλωση του εθνικού ιστορικού Αμμιανού το κόστος ήταν τεράστιο. [Ammiani Marcellini, ό.π.] 


Ενώ ετοίμαζε την εκστρατεία του κατά των Περσών, έγραψε στους Ιουδαίους: «Θα ανεγείρω με κάθε προθυμία τον ναό του υψίστου Θεού». [ Ιουλιανού, Επιστολή ΡΛΔ'. Ιουδαίοις, ed. J. Bidez: «Ανεγείρω γαρ μετά πάσης προθυμίας τον ναόν του Υψίστου Θεού».] Και για να καταστήσει σαφές ότι εννοούσε απόλυτα αυτό που έλεγε, εκταμίευσε αμέσως τα απαιτούμενα χρήματα και τα έθεσε στη διάθεση των Ιουδαίων, και έστειλε επί τόπου στα Ιεροσόλυμα τον προσωπικό του φίλο και συνεργάτη Αλύπιο, για να συντονίζει και να επιβλέπει προσωπικά την πορεία των έργων. Οι Ιουδαίοι, από την πλευρά τους, ρίχθηκαν με όλες τους τις δυνάμεις στο έργο της ανοικοδομήσεως του ναού.


Η Πολύμνια Αθανασιάδη - Fowden κάνει λόγο για μία «γενναιόδωρη χειρονομία» του Ιουλιανού, που υπήρξε συν τοις άλλοις προϊόν πολιτικού υπολογισμού, καθώς ο Ιουλιανός θα έκρινε ασφαλώς σημαντική τη συμμαχία των Ιουδαίων εν όψει της σχεδιαζόμενης εκστρατείας του κατά των Περσών. [ Polymnia Athanassiadi-Fowden, Julian and Hellenism. An intellectual biography, σελ. 164.] Ο ισχυρισμός αυτός, που επιχειρεί να συνδέσει την πρωτοβουλία για ανοικοδόμηση του ναού του Σολομώντος με έναν επιδέξιο διπλωματικό ελιγμό εν όψει του επικείμενου πολέμου, θα μπορούσε ενδεχομένως να έχει κάποια βάση, αν δεν παρατηρούσαμε ότι κατά τ' άλλα ο Ιουλιανός προχώρησε στην εκστρατεία κατά των Περσών εντελώς απερίσκεπτα και χωρίς την παραμικρή διπλωματική προετοιμασία, συμπεριφερόμενος υβριστικά ακόμη και εναντίον πολύτιμων συμμάχων όπως ήσαν οι Αρμένιοι. [Σωζομενού, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. J. Bidez και G. C. Hansen, Ϛ΄ 1, 2.3-3.8.] Δεν είναι λοιπόν εύκολο να δούμε τη συμμαχία του Ιουλιανού με τους Ιουδαίους ως μέρος ενός σοφού διπλωματικού σχεδίου, το οποίο φανερά ο Ιουλιανός όχι μόνο δεν είχε, αλλά και περιφρονούσε πλήρως.


Μερικοί χριστιανοί συγγραφείς διατυπώνουν την υπόθεση ότι ο Ιουλιανός, ανοικοδομώντας τον ναό του Σολομώντος και πείθοντας τους Ιουδαίους να προσφέρουν εκεί θυσίες στον Θεό τους, φιλοδοξούσε να τους σύρει σιγά-σιγά στην ειδωλολατρία. [Ιωάννου Χρυσοστόμου, Κατά Ιουδαίων, Λόγος Ε', ed. J.-P. Migne, PG 48, 901.22-23: «προσδοκών εκείθεν επί την των ειδώλων θεραπείαν ήξειν ραδίως»· Σωζομενού, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. J. Bidez και G. C. Hansen, E' 22, 3.1-2: «Ίσως δε και προς Ελληνισμόν και θυσίας ετοιμότερον αυτούς επάγεσθαι ώετο».] 


Χωρίς να αποκλείεται να υπήρχε πράγματι και αυτή η φιλοδοξία στο βάθος της σκέψης του Ιουλιανού, το βέβαιον είναι ότι ο Παραβάτης αυτοκράτορας μπορούσε να αποβλέπει και σε άλλα, πολύ πιο άμεσα και χειροπιαστά οφέλη: Πρώτ' απ’ όλα, η ανοικοδόμηση του ναού του Σολομώντος θα έδιδε στους Ιουδαίους μία απτή απόδειξη της αυτοκρατορικής εύνοιας, η οποία ήταν εξ αρχής σίγουρο ότι θα αποθράσυνε τους Εβραίους και θα τους έδιδε την κάλυψη που ζητούσαν, για να αφήσουν να ξεσπάσει το μίσος τους κατά των χριστιανών σε εκδηλώσεις βίας. Όπως θα δούμε παρακάτω, ο Ιουλιανός επεδίωκε φανερά και ενεθάρρυνε ανοικτά τέτοιες εκδηλώσεις βίας εις βάρος των χριστιανών, καθώς έκρινε ότι αυτές εξυπηρετούσαν τα σχέδιά του για αποχριστιανοποίηση της αυτοκρατορίας. Κάτι τέτοιο φαίνεται ότι επεδίωκε και με την ανίερη συμμαχία του με τους Ιουδαίους. Και πράγματι, όπως μας πληροφορεί ο Σωκράτης ο Σχολαστικός, οι Ιουδαίοι δεν διέψευσαν τους υπολογισμούς του χριστομάχου αυτοκράτορα, και αναθάρρησαν σε τέτοιο βαθμό από την απροκάλυπτη αυτοκρατορική εύνοια, ώστε άρχισαν να απειλούν ανοικτά τους χριστιανούς ότι θα τους έκαναν όσα είχαν πάθει οι ίδιοι παλαιότερα από τους Ρωμαίους. [Σωκράτους Σχολαστικού, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. W. Bright, Γ' 20.13-16: «φοβερούς δε τοις Χριστιανοίς επεδείκνυσαν εαυτούς, ηλαζονεύοντό τε κατ’ αυτών, επαπειλούντες τοσαύτα ποιήσειν, όσα αυτοί παρά Ρωμαίων πάλαι πεπόνθασι».]


Αλλά υπάρχει και μία ακόμη εξήγηση για τη σπουδή του Ιουλιανού να ανοικοδομήσει τον ναό του Σολομώντος. Όπως εξηγούν όλοι σχεδόν οι χριστιανοί συγγραφείς που περιγράφουν τα γεγονότα, ο Ιουλιανός βρήκε στην ανοικοδόμηση του ναού μία πρώτης τάξεως ευκαιρία να διαψεύσει τον Χριστό, ο οποίος είχε προφητεύσει ότι δεν θα έμενε «λίθος επί λίθου» στον ναό του Σολομώντος. [Ματθαίος, κδ΄ 2· Μάρκος, ιγ΄ 2· Λουκάς κα΄ 6. Για τις μαρτυρίες των χριστιανών συγγραφέων βλ.: Σωζομενού, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. J. Bidez και G. C. Hansen, Ε΄ 22,6.3-5: «υπολαβόντες δύνασθαι κατορθούν το εγχείρημα και ψευδείς απελέγξαι του Χριστού τας προρρήσεις»· Θεοδωρήτου Κύρρου, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. L. Parmentier και F. Scheidweiler, 198.20-199.1: «παραυτίκα προσέταξεν ο θεομισής ανεγείραι τον καταλυθέντα νεών, την δεσποτικήν υπολαμβάνων ο μάταιος πρόρρησιν διελέγχειν»· Φιλοστοργίου, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. F. Winkelmann post J. Bidez, Ζ΄ 9.1-5: «Ότι τους του σωτήρος χρησμούς, οι την Ιερουσαλήμ ανατετράφθαι λέγουσιν ώστε μηδέ λίθον επί λίθω μείναι, τούτους ο αποστάτης εις ψεύδος ελέγχειν διανοηθείς, ου μόνον ουδέν ήνυσεν ων εσπούδασεν, αλλά το εν τοις χρησμοίς, ει και άκων, εβεβαίωσεν αμετάπτωτον»· Ιωάννου Χρυσοστόμου, Κατά Ιουδαίων, Λόγος Ε΄, ed. J.-P. Migne, PG 48, 901.7-9: «ομού τε ελπίζων ο μεμηνώς και ανόητος του Χριστού περιγράφειν την απόφασιν, την ουκ εώσαν αναστήναι τον ναόν εκείνον»· Μαρτύριον Αγίου Αρτεμίου, ξη΄, PG 96,1316.35-37: «Θέλων ουν ο παράνομος τας του Χριστού φωνάς ψευδείς αποδείξαι, εσπούδαζε μάλιστα τον ναόν οικοδομείν».] 
Αυτή η παράμετρος, ακόμη και αν δεν υπήρχε καμία άλλη, θα αρκούσε να εξηγήσει την τόση σπουδή του Ιουλιανού να ανοικοδομήσει τον ναό· διότι βέβαια, αν ο ναός ανοικοδομείτο και η πρόρρηση του Χριστού διαψευδόταν, ο Ιουλιανός θα πετύχαινε μία περιφανή νίκη κατά του χριστιανισμού.


Το εκπληκτικό είναι ότι τελικά ο Ιουλιανός το μόνο που πέτυχε ήταν να αποδείξει το εντελώς αντίθετο από αυτό που επεδίωκε πάση δυνάμει να αποδείξει. Διότι τελικά το έργο της ανοικοδομήσεως του ναού δεν κατέστη δυνατόν να προχωρήσει, εξαιτίας κάποιων εκπληκτικών φυσικών καταστροφών, οι οποίες δημιούργησαν και στους πλέον δύσπιστους την πεποίθηση ότι ο Θεός δεν επιθυμούσε να προχωρήσει το έργο: Δεν είχαν καλά καλά προλάβει να ανοιχθούν τα θεμέλια, όταν μία μεγάλη νεροποντή τα σκέπασε κάτω από τόνους λάσπης· όταν κατόπιν οι εργασίες επαναλήφθηκαν, βίαιοι άνεμοι σκόρπισαν πολλά από τα οικοδομικά υλικά που είχαν συγκεντρωθεί· όταν οι εργασίες επαναλήφθηκαν εκ νέου και ήλθε η ώρα να μπουν τα πρώτα θεμέλια, η γη τραντάχτηκε από ισχυρότατο σεισμό και ξέρασε από τα σπλάγχνα της τις πέτρες, σωριάζοντας σε ερείπια και όλα τα παρακείμενα οικοδομήματα και προκαλώντας τον θάνατο πολλών από τους εργάτες, τους επόπτες του έργου και τους συγκεντρωμένους Ιουδαίους- και όταν λίγο μετά από αυτή την καταστροφή έγινε μία ακόμη προσπάθεια να προχωρήσει το έργο της ανεγέρσεως του ναού, φλόγες ξεπήδησαν ξαφνικά μέσα από τα θεμέλια και φόνευσαν τους εργάτες- λέγεται μάλιστα ότι μετά από αυτό οι Ιουδαίοι που ήσαν συγκεντρωμένοι εκεί γύρω είδαν το σημείο τον σταυρού να έχει σημαδέψει ανεξίτηλα τα ενδύματά τους. Όπως είναι φυσικό, οι εργασίες για την ανέγερση του ναού ανεστάλησαν.


Οι χριστιανοί συγγραφείς περιγράφουν με λεπτομέρειες αυτά τα θαυμαστά γεγονότα, βλέποντας σε αυτά μία παρέμβαση του Θεού που ματαίωνε τα σχέδια του Παραβάτη αυτοκράτορα, και επιπλέον μία θεϊκή επίρρωση της προρρήσεως του Χριστού. [Σωκράτους Σχολαστικού, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. W. Bright, Γ' 20. 19-44· Σωζομενού, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. J. Bidez και G. C. Hansen, E' 22, 7.1-14. 4· Θεοδωρήτου Κύρρου, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. L. Parmentier και F. Scheidweiler, 199.10-200.6· Φιλοστοργίου, Εκκλησιαστική ιστορία, ed. F. Winkelmann post J. Bidez, Ζ' 9, Z' 9a· Ιωάννου Χρυσοστόμου, Κατά Ιουδαίων, Λόγος Ε', ed. J.-P. Migne, PG 48, 901. 26-47· Ιωάννου Χρυσοστόμου, Λόγος εις τον μακάριον Βαβύλαν και κατά Ελλήνων, ed. Μ. Schatkin, 119. 22-27· Ιωάννου Νικίου, Χρονικόν, ed. R. Η. Charles, LXXIX.2· Μαρτύριον Αγίου Αρτεμίου, ξη', PG 96, 1316.39-1317.4.] 


Βεβαίως, εξυπακούεται ότι θα μπορούσε κανείς να δώσει μία εντελώς φυσική εξήγηση σε αυτά τα γεγονότα, κάνοντας λόγο για πλημμύρα, σεισμό κ.τ.ο… , αλλά, ακόμη κι έτσι, όλη αυτή η «συνωμοσία» των στοιχείων της φύσεως ενάντια στα σχέδια του αυτοκράτορα έκαναν πολλούς να πιστεύουν ότι πίσω από τα γεγονότα της Ιερουσαλήμ κρυβόταν κάτι το υπερφυσικό. Και για να μη νομισθεί ότι αυτά τα γεγονότα ουδέποτε έγιναν, αλλά πρόκειται για μία προσπάθεια «πλαστογραφίας της ιστορίας» από τους χριστιανούς συγγραφείς, πρέπει να σημειωθεί ότι τα θαυμαστά αυτά γεγονότα πιστοποιούνται και από τον εθνικό ιστορικό και θαυμαστή του Ιουλιανού Αμμιανό, ο οποίος γράφει αναφερόμενος σε αυτά.


«Αλλά, μολονότι ο Αλύπιος προώθησε το έργο με ζήλο, συνεπικουρούμενος από τον κυβερνήτη της επαρχίας, τρομακτικές μπάλες φωτιάς έβγαιναν συνέχεια από τη γη κοντά στα θεμέλια του ναού, και έκαναν το μέρος απρόσιτο στους εργάτες, πολλοί από τους οποίους κάηκαν ζωντανοί και καθώς με αυτόν τον τρόπο τα στοιχεία της φύσεως τους πολεμούσαν επίμονα, το έργο ανεστάλη». [Ammiani Marcellini, Rerum gestarum libri qui supersunt, ed. John C. Rolfe, XXIII, 1,3: "Cum itaque rei idem fortiter instaret Alypius, iuvaretque provinciae rector, metuendi globi flammarum prope fundamenta crebris assultibus erumpentes, fecere locum exustis aliquotiens operantibus inaccessum, hocque modo elemento destinatius repellente, cessavit inceptum".]


Πολύ καιρό μετά τα θαυμαστά αυτά γεγονότα, όταν πλέον τα σχέδια του Ιουλιανού για αποκατάσταση του αρχαίου θρησκεύματος είχαν ματαιωθεί οριστικά, οι χριστιανοί έστρεφαν τη μνήμη τους στα γεγονότα αυτά των Ιεροσολύμων, και τα ερείπια μαρτυρούσαν το θαύμα, όπως διαβάζουμε και σε ένα λόγο του Ιωάννου του Χρυσοστόμου:


«Ακόμη και σήμερα, αν έλθεις στα Ιεροσόλυμα, θα δεις γυμνά τα θεμέλια- και αν ρωτήσεις να μάθεις την αιτία, δεν θα ακούσεις καμία άλλη από αυτήν. Και μάρτυρες γι’ αυτό είμαστε όλοι εμείς- διότι αυτά τα γεγονότα συνέβησαν στην εποχή μας, όχι πριν από πολύ χρόνο». [Ιωάννου Χρυσοστόμου, Κατά Ιουδαίων, Λόγος Ε', ed. J.-Ρ. Migne, PG 48, 901.43-47: «Και νυν εάν έλθης εις Ιεροσόλυμα, γυμνά όψει τα θεμέλια· και την αιτίαν ζήτησης, ουδεμίαν αλλ' ή ταύτην ακούσεις. Και τούτου μάρτυρες ημείς πάντες· εφ’ ημών γαρ, ου προ πολλού ταύτα γέγονε χρόνου».]


Ο Ιουλιανός δεν παραδειγματίσθηκε από αυτά τα γεγονότα. Και ενώ θα μπορούσε να είχε καταλάβει από τα θαυμαστά γεγονότα που είχαν ματαιώσει τα σχέδιά του ενάντια σε τι πολεμούσε, αυτός «ουκ εβουλήθη συνιέναι», όπως παλαιότερα και ο παράνομος Ιούδας. Αντιθέτως, όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Θεοδώρητος, η καρδιά του σκλήρυνε περισσότερο, όπως παλαιά η καρδιά του Φαραώ. [Θεοδωρήτου Κύρρου, Εκκλησιαστική Ιστορία, ed. L. Parmentier και F. Scheidweiler, 200.5-6: «Ταύτα ήκουσε μεν Ιουλιανός, παρά πάντων γαρ ήδετο, τω δε Φαραώ παραπλησίως την καρδίαν εσκλήρυνεν». Πρβ. Έξόδ., δ' 21,ζ' 3, ζ' 22, η' 15, θ' 12, θ' 35, ι' 1, ι' 20, ι' 27, ια' 10, ιγ' 15, ιδ' 4, ιδ' 8, ιδ' 17.]


ΟΟΔΕ


Κέντρο Πληροφόρησης ΕΛΛΗΝΩΝ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ


Σχόλιο Πελασγού : Φαίνεται πως κάποιοι από τότε επιδίωκαν την "ανάσταση" του ιουδαϊκού λαού και το χτίσιμο του ναού του Σολομώντα..Και ίσως κάποιοι υπηρετούν ακόμα τα ίδια σχέδια.