ΘΡΥΛΟΙ ΚΑΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

της Χριστίνας Κατσαντώνη
Ναύτη, καλέ ναύτη ζεί ο βασιλιάς Αλέξανδρος;
Η απάντηση στη γοργόνα δεν μπορεί παρά να είναι θετική. Ο Μέγας Αλέξανδρος ζει μέσα από θρύλους και δοξασίες, μέσα από αντιπαραθέσεις επιστημόνων γύρω από ιστορικές ανακαλύψεις, μέσα από διατριβές και εκατονταετίες έρευνας και μελέτης, μέσα από ιστορικές καταγραφές μιας πορείας θριάμβων που είχε ένα τέλος τραγικό, πρόωρο και συναρπαστικό ως ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της ιστορίας.
Τις τελευταίες εβδομάδες, τα ευρήματα στην Αμφίπολη έφεραν στο επίκεντρο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος το μυστήριο του τάφου του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Πίσω από αυτό προηγείται ένα ακόμα πιο βασανιστικό: πώς πέθανε ο μεγάλος στρατηλάτης, που σε ηλικία 32-33 ετών είχε ένα θάνατο πικρό και τραγικό πολύ, στις 11 Ιουνίου του 323 π.Χ. στη Βαβυλώνα;
Αμέτρητοι θρύλοι και θεωρίες ιστορικών προσπαθούν ανά τους αιώνες να φωτίσουν το μυστήριο, όμως ακόμα η αλήθεια παραμένει ανεξερεύνητη.
Για άλλους μια ύπουλη ασθένεια ήταν αυτή που κατάφερε να τον νικήσει, άλλοι επιμένουν στη θεωρία της δολοφονίας από κάποιον από τους στρατηγούς ή κάποια από τις γυναίκες του, ενώ μια πρόσφατη μελέτη υποστηρίζει ότι ο Μέγας Αλέξανδρος πέθανε γιατί εσκεμμένα ή κατά λάθος έφαγε τον αγλέορα...


Αρρώστια, πυρετός, δηλητήριο ή ιατρικό λάθος;

Η ασθένεια φαίνεται πως είναι η επικρατέστερη για τους ιστορικούς εκδοχή, σύμφωνα με την οποία ο Αλέξανδρος πέθανε από ελονοσία, τυφοειδή πυρετό, κρίση παγκρεατίτιδας ή μόλυνση σε κάποιο από τα τραύματα που απέκτησε στη μάχη. Κατά μία σχετικά πρόσφατη εκδοχή Αμερικανών επιδημιολόγων, υπεύθυνος για το θάνατό του ήταν ο ιός του δυτικού Νείλου, με επιχείρημα και αναφορά του Πλούταρχου που λέει ότι λίγο πριν πεθάνει είχε συναντήσει ένα σμήνος άρρωστα κοράκια -πτηνά ιδιαιτέρως ευπαθή στον ιό. Ομως, για όσα επιχειρήματα στηρίζουν κάθε θεωρία -περί πυρετού είτε ιού), έχουν κατατεθεί άλλα τόσα που την αντικρούουν -π.χ. στην εποχή του θανάτου του δεν έχουν καταγραφεί επιδημίες ελονοσίας ή πυρετού.
Κάπου εδώ φτάνουμε στην εκδοχή του δηλητηρίου, που είναι επίσης αρκετά διαδεδομένη ασχέτως αν τα χιλιάδες χρόνια που έχουν μεσολαβήσει -σε συνδυασμό με το δεύτερο μυστήριο γύρω από τον τάφο του- την έχουν καταδικάσει να παραμείνει σε επίπεδο θεωρίας.
Η άποψη που λέει ότι ο Μέγας Αλέξανδρος δηλητηριάστηκε δεν συνεπάγεται ότι δολοφονήθηκε. Μια πρόσφατη μελέτη του Νεοζηλανδού Λίο Σκεπ υποστήριξε ότι η ουσία που προκάλεσε τον αργό θάνατό του προέρχεται από «λευκό ελλέβορο» (ή «ελλέβορα»), ένα φυτό που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Ελληνες για να καταπολεμήσουν τη ναυτία μετά την υπερβολική δόση φαγητού. Γι' αυτό και στην απλοποίησή του είναι ακόμα και σήμερα γνωστό ως «αγλέορας» -εξ ου και η φράση «έφαγε τον αγλέορα». Σε μεγάλες δόσεις, όμως, το φυτό μπορεί να προκαλέσει ακόμα και τον θάνατο, ύστερα από συμπτώματα που συμφωνούν με αυτά που πιστεύεται πως παρουσίασε ο Αλέξανδρος (ναυτίες, πυρετό και στο τέλος παράλυση). Με βάση αυτή τη θεωρία, ο Μέγας Αλέξανδρος δεν αποκλείεται να έπεσε θύμα ιατρικού λάθους, δηλαδή να πήρε από τους γιατρούς του μεγαλύτερη δόση ελλέβορου, στην προσπάθειά τους να γιατρέψουν τη δυσπεψία του.


Η εκδοχή της δολοφονίας, οι θεωρίες συνωμοσίας και το σινεμά

Και κάπου εδώ εμφανίζεται η εκδοχή της δολοφονίας με δηλητήριο, γύρω από την οποία υπάρχουν επίσης πολλαπλές θεωρίες αφ' ενός σχετικά με το όπλο του εγκλήματος, που μπορεί να ήταν αρσενικό, στρυχνίνη ή κάποια θανατηφόρος τοξίνη κι αφ' ετέρου σχετικά με τον δράστη.
Ελληνες και Ρωμαίοι ιστορικοί υπέδειξαν ως ένοχο τον Αντίπατρο, στρατηγό του Φιλίππου, ο οποίος βρισκόταν σε δυσμένεια και είχε μόλις αντικατασταθεί από τον Αλέξανδρο. Σύμφωνα με τη θεωρία, ο Αντίπατρος χρησιμοποίησε μια άγνωστη αλλά εξαιρετικά θανατηφόρο τοξίνη από τον ποταμό Στύγα. Η θεωρία που για πολλούς ήταν απλώς ένας θρύλος ενισχύθηκε σημαντικά το 2010 όταν έρευνα που παρουσιάστηκε στη Βαρκελώνη έδειξε ότι στον ασβεστόλιθο γύρω από τον ποταμό εκείνη την εποχή μπορούσε να αναπτυχθεί ένα θανατηφόρο βακτήριο (που λέγεται calicheamicin), το οποίο στο πέρασμα των αιώνων εξαφανίστηκε.
Η θεωρία -συνωμοσίας- που λέει ότι ο δολοφόνος προέρχεται από τις τάξεις των στρατηγών του Αλέξανδρου είναι αρκετά διαδεδομένη κι έχει ιστορικά ερείσματα, δεδομένου ότι δύο χρόνια νωρίτερα στην Ινδία, ακόμα και υψηλόβαθμοι αξιωματικοί είχαν στηρίξει την άρνηση του στρατού να προελάσει προς τον Γάγγη -σε μια ανταρσία που για πολλούς ιστορικούς στάθηκε η αρχή του τέλους του Μεγαλέξανδρου.
Σημαντικό ρόλο στη διάδοσή της έπαιξε βεβαίως και η σύγχρονη κινηματογραφική μυθοπλασία, δηλαδή η ταινία του Ολιβερ Στόουν για την ιστορία του Αλέξανδρου που έδειξε να ενστερνίζεται τη θεωρία της συνωμοσίας από στρατηγούς του, οι οποίοι είχαν βαρεθεί τις εκστρατείες και ήθελαν να επιστρέψουν στα σπίτια τους -σε μια τραγική ειρωνεία της μοίρας όμως, ακόμα και μετά τον θάνατό του που προκάλεσε χάος, δεν επέστρεψαν ποτέ στη Μακεδονία.


Γυναίκες δηλητήριο: Ρωξάνη ή Βαρσίνη;

Και φτάνουμε στο πιο ροζ κομμάτι της ιστορίας, που παραμένει στην κατηγορία των θεωριών που ενστερνίζονται τη δολοφονία, με τη διαφορά ότι αποδίδει την ενοχή σε κάποια από τις γυναίκες του Αλέξανδρου, με επικρατέστερη ύποπτη τη Ρωξάνη -νεαρή εξωτική καλλονή, την οποία είχε νυμφευτεί, πριν νυμφευτεί την κόρη του Δαρείου, Στάτειρα και την κόρη του Αρταξέρξη, Παρυσάτιδα, κι ενώ είχε ένα γιο με την ερωμένη του, Βαρσίνη.
Μήπως η Ρωξάνη ή η Βαρσίνη τον δηλητηρίασαν από ζήλια; Το ερώτημα εξακολουθεί να βασανίζει τους υποστηρικτές της άποψης. Η ιστορία πάντως έδειξε ότι η Ρωξάνη έμεινε ξεκρέμαστη μετά το θάνατό του και δολοφονήθηκε μαζί με το γιο της 13 χρόνια μετά, ύστερα από διαταγή του Κασσάνδρου.


Το αθάνατο νερό και ο θρύλος της Γοργόνας

Κλείνοντας δεν έχουμε παρά να υποκύψουμε για τα καλά πια στη γοητεία θρύλων και λαϊκών μύθων, που συνδέονται εδώ και χρόνια με την ιστορική μεν, θρυλική δε μορφή του μεγάλου στρατηλάτη, με το μυστήριο του θανάτου του και ακόμα περισσότερο με τις δοξασίες περί της αθανασίας του.


Ένα τεράστιο κομμάτι των μύθων για τον Μέγα Αλέξανδρο σχετίζεται με τον θάνατό του, ο οποίος σύμφωνα με θρύλους του Βυζαντίου για παράδειγμα είχε προβλεφθεί από τη γέννηση ενός μωρού, που ήταν μισό άνθρωπος και μισό τέρας, νεκρό στην ανθρώπινη μορφή του, ζωντανό μόνο στην τερατώδη.
Αμέτρητοι βεβαίως είναι και οι μύθοι που σχετίζονται με την αθανασία του, δηλαδή τη σχέση του με το αθάνατο νερό, έναν αγαπημένο θρύλο που γράφτηκε στο τέλος του τρίτου αιώνα και ήταν εξαιρετικά δημοφιλής από τον Μεσαίωνα κι ύστερα. Κι εδώ ο μύθος έχει εξελιχθεί και διαδοθεί σε διάφορες μορφές. Σε όλες τους, το δικό της ρόλο παίζει η Γοργόνα, η αδερφή του Μεγαλέξανδρου...



Θα ήταν άτοπο να προσπαθήσουμε να συνοψίσουμε σε λίγες γραμμές πόσοι και ποιοι ακριβώς είναι οι μύθοι που αφορούν τον Μεγαλέξανδρο, το αθάνατο νερό και τη Γοργόνα.
Σε γενικές γραμμές, ο θρύλος λέει πως ο Αλέξανδρος κατάφερε περνώντας από διάφορες δοκιμασίες να προσεγγίσει το αθάνατο νερό, την ύπαρξη του οποίου είχε μάθει από τους σοφούς, όμως η αδερφή του το ήπιε κι εκείνος την καταράστηκε να γίνει μισή ψάρι μισή άνθρωπος. Εκείνη πάντως δεν του κράτησε κακία, αντιθέτως συνεχίσει να γυρίζει στα πέλαγα και να τον αναζητά με τη φράση «ζεί ο βασιλιάς Αλέξανδρος;».
Κατά μία άλλη εκδοχή, η αδερφή του Αλέξανδρου έχυσε κατά λάθος το αθάνατο νερό γι' αυτό από τον καημό της μεταμορφώθηκε σε γοργόνα, ενώ κατά μία άλλη εκείνη ήταν που κατάφερε να το βρει και να το αποσπάσει όμως ο Αλέξανδρος αρνήθηκε να το πιει, λέγοντας όχι στην αθανασία και την ξεγέλασε να το πιει η ίδια, με αποτέλεσμα να γυρνά στα πέλαγα στην αιωνιότητα.


Όσοι, πάντως, μύθοι κι αν υπάρχουν σχετικά με το τι έγινε με τον Αλέξανδρο και το αθάνατο νερό και πώς γεννήθηκε η Γοργόνα, η κατάληξη είναι κοινή. Εκείνη γυρνά στις θάλασσες και τον αναζητά, ρωτώντας (από τη «Γοργόνα» του Ανδρέα Καρκαβίτσα):
«- Ναύτη - καλεναύτη· ζει ο Βασιλιάς Αλέξαντρος;
Ο Βασιλιάς Αλέξαντρος! ψιθύρισα με περισσότερη απορία.
Πώς είναι δυνατό να ζει ο βασιλιάς Αλέξαντρος; Δεν ήξερα τι ρώτημα ήταν εκείνο και τι να της αποκριθώ, όταν η φωνή ξαναδευτέρωσε:
- Ναύτη-καλεναύτη· ζει ο βασιλιάς Αλέξαντρος;
- Τώρα, Κυρά μου! απάντησα χωρίς να σκεφτώ. Τώρα βασιλιάς Αλέξαντρος! Ούτε το χώμα του δε βρίσκεται στη γη.
Ωϊμέ! κακό που το ’παθα! Η χιλιόμορφη κόρη έγινε μεμιάς φοβερό σίχαμα. Κύκλωπας βγήκε από το κύμα κι έδειξε λεπιοντυμένο το μισό κορμί. Ζωντανά φίδια τα μεταξόμαλλα σηκώθηκαν περδώθε, έβγαλαν γλώσσες και κεντριά φαρμακερά κι έχυσαν φοβεριστικό ανεμοφύσημα. Το θωρακωτό στήθος και το παρθενικό πρόσωπο άλλαξαν αμέσως, σα να ήταν η Μονοβύζω του παραμυθιού. Τώρα καλογνώρισα με ποιον είχα να κάμω! Δεν ήταν ο Χάρος της Γης, ο χαλαστής και σωτήρας άγγελος. Ήταν η Γοργόνα, τ’ Αλέξαντρου η αδερφή, που έκλεψε το αθάνατο νερό και γύριζε ζωντανή και παντοδύναμη. Η Δόξα ήταν του μεγάλου κοσμοκράτορα, αγέραστη κι αιώνια σε στεριά και θάλασσα. Και μόνο για Κείνης τον ερχομό έχυσε ο Πόλος το Σέλας του, να στρώσει τον αθέρα με της πορφύρας το χρώμα. Δε ρωτούσε βέβαια για το φθαρτό σώμα, αλλά για τη μνήμη του αφέντη της. Και τώρα στην άκριτή μου απόκριση μανιασμένη έριξε το χέρι, ένα δασοτριχωμένο και βαρύ χέρι στην κουπαστή, έπαιξε ζερβόδεξα την ουρά της κι έδειξε Ωκεανό τον μαλακό Πόντο.
- Όχι, Κυρά, ψέματα!... τρανοφώναξα με λυμένα γόνατα. Εκείνη με κοίταξε αυστηρά και με φωνή τρεμάμενη ξαναρώτησε:
- Ναύτη-καλεναύτη· ζει ο βασιλιάς Αλέξαντρος;
- Ζει και βασιλεύει· απάντησα ευθύς. Ζει και βασιλεύει και τον κόσμο κυριεύει.
Άκουσε τα λόγια μου καλά. Σα να χύθηκε αθάνατο νερό η φωνή μου στις φλέβες της, άλλαξε αμέσως το τέρας κι έλαμψε παρθένα πάλι χιλιόμορφη. Σήκωσε το κρινάτο χέρι της από την κουπαστή, χαμογέλασε ροδόφυλλα σκορπώντας από τα χείλη της. Και άξαφνα στον ολοπόρφυρον αέρα χύθηκε τραγούδι πολεμικό, λες και γύριζε τώρα ο Μακεδονικός στρατός από τις χώρες του Γάγγη και του Ευφράτη...».  

Πηγή