Αν ρωτήσει κανείς δέκα τυχαίους ανθρώπους, πώς είναι η Βυζαντινή σημαία, οι 9 από τους 10 που θα δώσουν μια απάντηση -αν όχι και οι δέκα- θα απαντήσουν η κίτρινη με τον δικέφαλο αετό. Είναι η σημαία που κυριαρχεί έξω από όλες σχεδόν της εκκλησίες και τα μοναστήρια της χώρας και έχει υιοθετηθεί ως σύμβολο από την εκκλησία της Ελλάδος.
Ποιά είναι όμως η αλήθεια;
Ήταν η σημαία με τον δικέφαλο το επίσημο σύμβολο αυτοκρατορίας;
Τα σύμβολα της Αυτοκρατορίας ως το 1204
Aφήνοντας την αναλυτική εξέταση των εμβλημάτων της αυτοκρατορίας διαχρονικά σε μια μελλοντική ανάρτηση, θα αναφερθούμε επιγραμματικά στην χρήση τους.
Ως πρώτο σύμβολο μπορεί δικαίως να θεωρηθεί το λάβαρο που κατασκεύασε ο Κωνσταντίνος πριν από την μάχη στην Μουλβία γέφυρα - Σταυρός με την επιγραφή "ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ".
Εγκαινιάζεται έτσι η Χριστιανική περίοδος του κράτους και ουσιαστικά η σταδιακή μεταστροφή της "Ρωμαϊκής" σε "Βυζαντινή" αυτοκρατορία.
Παρ' ότι δεν καταγράφεται συγκεκριμένη σημαία της αυτοκρατορίας (με την σύγχρονη έννοια), ο Σταυρός σε διάφορες παραλλαγές και κυρίως σε συνδυασμό με το ΧΡ έχει βρεθεί σε πλήθος ευρημάτων (ψηφιδωτά, γλυπτά, τοιχογραφίες). Παράλληλα δεν εγκαταλείφθηκε και ο κλασσικός ρωμαϊκός αυτοκρατορικός αετός η χρήση του οποίου φαίνεται να γνωρίζει κάποια αναβίωση κατά την Μακεδονική δυναστεία (867-1054)
Ο Δικέφαλος αετός
Ο δικέφαλος αετός πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τους Σουμέριους, ως σύμβολο του φτερωτού θεού Νινουρτά. Στην συνέχεια πέρασε στους Χετταίους, από τον πολιτισμό των οποίων έχουν σωθεί πέτρινα ανάγλυφα που απεικονίζουν δικέφαλους αετούς.
Το μυθικό πλάσμα συνέχισε να αποτελεί τόσο διακοσμητικό μοτίβο, όσο και μέρος διηγήσεων και παραδόσεων σε διάφορες περιοχές της Μέσης Ανατολής- από το Ιράν και την Αρμενία ως την Μικρά Ασία.
Στην Παφλαγονία συγκεκριμένα επιβίωσε ο μύθος του χάγκα, τεράστιου δικέφαλου αετού τιμωρού της αδικίας!
Επηρεασμένος από αυτήν την παράδοση ίσως ο Ισαάκ Κομνηνός (1057-1059) τον υιοθέτησε ως προσωπικό του σύμβολο.
Η χρήση του δικέφαλου όμως δε γενικεύτηκε πριν το 1204, όταν τον χρησιμοποίησαν οι Λάσκαρεις και αργότερα οι Παλαιολόγοι, μετά την τέταρτη Σταυροφορία και την επαφή με την πλούσια εραλδική παράδοση της Δύσης.
Aποτέλεσε τόσο οικόσημο των Παλαιολόγων (αλλά και του Καντακουζηνού, των Λασκέρεων και άλλων επιφανών οικογενειών), όσο και διακοσμητικό μοτίβο σε επίσημα ενδύματα και ταπεινά πιάτα.
Ήταν όμως ο αετός αυτός το σύμβολο του Κράτους, προσωπικό έμβλημα ή κάτι άλλο;
Στις πηγές συναντούμε σποραδικές αναφορές, που αν και αποσπασματικές μας οδηγούν στην επίσημη σημαία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κατά την τελευταία της περίοδο.
To "Βιβλίο όλων των Βασιλείων", που γράφθηκε στα 1350 και εξιστορεί τα ταξίδια ενός μοναχού από την Καστίλλη, είναι εικονογραφημένο με 130 σημαίες. Οι σημαίες 94, 96, 97, 98 είναι όμοιες -χρυσός σταυρός και 4 πυρέκβολα σε κόκκινο φόντο- και σύμφωνα με το βιβλίο ανήκουν στους "βασιλείς" της Θεσσαλονίκης, της Ελλάδος ("της αληθινής Ελλάδος και της αυτοκρατορίας των Ελλήνων" / "la vera Grecia e el imperio de los Griegos"), του "Lodomago" (ή "Recrea" σε άλλη έκδοση, πιθανόν η Ηράκλεια του πόντου) και του "Castelle". Επίσης ως σύμβολο του "βασιλιά της Κωνσταντινουπόλεως" παρουσιάζεται παρόμοια σημαία που περιλαμβάνει και τον Σταυρό του Αγίου Γεωργίου.
O "Kαταλανικός Άτλας", αποδίδεται στον Cresques Abraham, έναν από τους καλύτερους χαρτογράφους της εποχής, σχεδιάστηκε το 1375 και είναι ένας λεπτομερής χάρτης στον οποίο απεικονίζονται εκτός των άλλων οι σημαίες των κρατών. Στην Κωνσταντινούπολη, την Θεσσαλονίκη και την Ηράκλεια του Πόντου, εμφανίζεται να κυματίζει η τετραγράμματη σημαία με τον Σταυρό.
Στο "Περί Οφφικίων του Παλατίου Κωνσταντινουπόλεως και των Οφφικίων της Μεγάλης Εκκλησίας" του Γεώργιου Κωδινού αναφέρεται σχετικά με το φλάμουλο του Μεγάλου Δουκός (ναυάρχου): "και οι μεν εις τα έτερα (πλοία) ευρισκόμενοι άρχοντες ως κεφαλαί ιστώσι το σύνηθες βασιλικόν φλάμουλον ήτοι τον σταυρόν μετά πυρεκβόλων' ούτος δε ο μέγας δουξ την του βασιλέως στήλην ίστησιν έφιππον". Με άλλα λόγια σε όλα τα πλοία εκτός του πλοίου του ναυάρχου κυμάτιζε το "σύνηθες βασιλικό φλάμουλο" που δεν ήταν άλλο από την πορφυρή σημαία με τον χρυσό Σταυρό και τα 4 Β.
Στηριζόμενοι λοιπόν στις πηγές μπορούμε να συνάγουμε το συμπέρασμα πως επίσημη σημαία της Αυτοκρατορίας κατά την ύστερη περίοδο ή απλά η "βυζαντινή σημαία" δεν ήταν η κίτρινη με το δικέφαλο αετό... αλλά η κόκκινη/πορφυρή με το χρυσό ισοσκελή Ελληνικό Σταυρό και τα 4 Β (πυρέκβολα ή βήτα / Βασιλεύς Βασιλέων Βασιλεύων Βασιλευόντων.
Πηγή
Ποιά είναι όμως η αλήθεια;
Ήταν η σημαία με τον δικέφαλο το επίσημο σύμβολο αυτοκρατορίας;
Τα σύμβολα της Αυτοκρατορίας ως το 1204
Aφήνοντας την αναλυτική εξέταση των εμβλημάτων της αυτοκρατορίας διαχρονικά σε μια μελλοντική ανάρτηση, θα αναφερθούμε επιγραμματικά στην χρήση τους.
Ως πρώτο σύμβολο μπορεί δικαίως να θεωρηθεί το λάβαρο που κατασκεύασε ο Κωνσταντίνος πριν από την μάχη στην Μουλβία γέφυρα - Σταυρός με την επιγραφή "ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ".
Εγκαινιάζεται έτσι η Χριστιανική περίοδος του κράτους και ουσιαστικά η σταδιακή μεταστροφή της "Ρωμαϊκής" σε "Βυζαντινή" αυτοκρατορία.
Παρ' ότι δεν καταγράφεται συγκεκριμένη σημαία της αυτοκρατορίας (με την σύγχρονη έννοια), ο Σταυρός σε διάφορες παραλλαγές και κυρίως σε συνδυασμό με το ΧΡ έχει βρεθεί σε πλήθος ευρημάτων (ψηφιδωτά, γλυπτά, τοιχογραφίες). Παράλληλα δεν εγκαταλείφθηκε και ο κλασσικός ρωμαϊκός αυτοκρατορικός αετός η χρήση του οποίου φαίνεται να γνωρίζει κάποια αναβίωση κατά την Μακεδονική δυναστεία (867-1054)
Ο Δικέφαλος αετός
Ο δικέφαλος αετός πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τους Σουμέριους, ως σύμβολο του φτερωτού θεού Νινουρτά. Στην συνέχεια πέρασε στους Χετταίους, από τον πολιτισμό των οποίων έχουν σωθεί πέτρινα ανάγλυφα που απεικονίζουν δικέφαλους αετούς.
Το μυθικό πλάσμα συνέχισε να αποτελεί τόσο διακοσμητικό μοτίβο, όσο και μέρος διηγήσεων και παραδόσεων σε διάφορες περιοχές της Μέσης Ανατολής- από το Ιράν και την Αρμενία ως την Μικρά Ασία.
Στην Παφλαγονία συγκεκριμένα επιβίωσε ο μύθος του χάγκα, τεράστιου δικέφαλου αετού τιμωρού της αδικίας!
Επηρεασμένος από αυτήν την παράδοση ίσως ο Ισαάκ Κομνηνός (1057-1059) τον υιοθέτησε ως προσωπικό του σύμβολο.
Η χρήση του δικέφαλου όμως δε γενικεύτηκε πριν το 1204, όταν τον χρησιμοποίησαν οι Λάσκαρεις και αργότερα οι Παλαιολόγοι, μετά την τέταρτη Σταυροφορία και την επαφή με την πλούσια εραλδική παράδοση της Δύσης.
Aποτέλεσε τόσο οικόσημο των Παλαιολόγων (αλλά και του Καντακουζηνού, των Λασκέρεων και άλλων επιφανών οικογενειών), όσο και διακοσμητικό μοτίβο σε επίσημα ενδύματα και ταπεινά πιάτα.
Ήταν όμως ο αετός αυτός το σύμβολο του Κράτους, προσωπικό έμβλημα ή κάτι άλλο;
Στις πηγές συναντούμε σποραδικές αναφορές, που αν και αποσπασματικές μας οδηγούν στην επίσημη σημαία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κατά την τελευταία της περίοδο.
To "Βιβλίο όλων των Βασιλείων", που γράφθηκε στα 1350 και εξιστορεί τα ταξίδια ενός μοναχού από την Καστίλλη, είναι εικονογραφημένο με 130 σημαίες. Οι σημαίες 94, 96, 97, 98 είναι όμοιες -χρυσός σταυρός και 4 πυρέκβολα σε κόκκινο φόντο- και σύμφωνα με το βιβλίο ανήκουν στους "βασιλείς" της Θεσσαλονίκης, της Ελλάδος ("της αληθινής Ελλάδος και της αυτοκρατορίας των Ελλήνων" / "la vera Grecia e el imperio de los Griegos"), του "Lodomago" (ή "Recrea" σε άλλη έκδοση, πιθανόν η Ηράκλεια του πόντου) και του "Castelle". Επίσης ως σύμβολο του "βασιλιά της Κωνσταντινουπόλεως" παρουσιάζεται παρόμοια σημαία που περιλαμβάνει και τον Σταυρό του Αγίου Γεωργίου.
O "Kαταλανικός Άτλας", αποδίδεται στον Cresques Abraham, έναν από τους καλύτερους χαρτογράφους της εποχής, σχεδιάστηκε το 1375 και είναι ένας λεπτομερής χάρτης στον οποίο απεικονίζονται εκτός των άλλων οι σημαίες των κρατών. Στην Κωνσταντινούπολη, την Θεσσαλονίκη και την Ηράκλεια του Πόντου, εμφανίζεται να κυματίζει η τετραγράμματη σημαία με τον Σταυρό.
Στο "Περί Οφφικίων του Παλατίου Κωνσταντινουπόλεως και των Οφφικίων της Μεγάλης Εκκλησίας" του Γεώργιου Κωδινού αναφέρεται σχετικά με το φλάμουλο του Μεγάλου Δουκός (ναυάρχου): "και οι μεν εις τα έτερα (πλοία) ευρισκόμενοι άρχοντες ως κεφαλαί ιστώσι το σύνηθες βασιλικόν φλάμουλον ήτοι τον σταυρόν μετά πυρεκβόλων' ούτος δε ο μέγας δουξ την του βασιλέως στήλην ίστησιν έφιππον". Με άλλα λόγια σε όλα τα πλοία εκτός του πλοίου του ναυάρχου κυμάτιζε το "σύνηθες βασιλικό φλάμουλο" που δεν ήταν άλλο από την πορφυρή σημαία με τον χρυσό Σταυρό και τα 4 Β.
Στηριζόμενοι λοιπόν στις πηγές μπορούμε να συνάγουμε το συμπέρασμα πως επίσημη σημαία της Αυτοκρατορίας κατά την ύστερη περίοδο ή απλά η "βυζαντινή σημαία" δεν ήταν η κίτρινη με το δικέφαλο αετό... αλλά η κόκκινη/πορφυρή με το χρυσό ισοσκελή Ελληνικό Σταυρό και τα 4 Β (πυρέκβολα ή βήτα / Βασιλεύς Βασιλέων Βασιλεύων Βασιλευόντων.
Πηγή