Γλυκό μου βρέφος,
Διόνυσέ μου και Χριστέ μου…
Άγγελος Σικελιανός «Διόνυσος ἐπὶ λίκνῳ»
Αρκετοί υποστηρίζουν ότι πίσω από τα Χριστούγεννα βρίσκονταν οι γιορτές του Ηλιοστασίου, οι οποίες τιμούσαν ηλιακές οντότητες, όπως ο Ηρακλής και ο Μίθρας. Σε άρθρο του τεύχους 13, είχαμε αναλύσει αυτήν ακριβώς τη διάσταση της χριστιανικής γιορτής. Άλλωστε, αποτελεί πλέον κοινό μυστικό, ότι στις 25 Δεκεμβρίου η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία χαιρέτιζε τη γέννηση ενός άλλου Σωτήρα: του Ανίκητου Ήλιου, που ταυτιζόταν όχι μόνο με το Μίθρα αλλά και με τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Όμως, στου χρόνου τα γυρίσματα, ο Χριστός, παίρνοντας το μανδύα του «Νοητού Ήλιου», κατέληξε να αντικαταστήσει τις παλιότερες αυτές μορφές.
Ωστόσο, πίσω από τις ρωμαϊκές ηλιολατρείες, που τόνωναν την αίγλη του αυτοκράτορα κι έστρεφαν στους ουρανούς τις ελπίδες του κόσμου για σωτηρία, υπήρχε ένα άλλο, πολύ πιο αρχέγονο πλαίσιο από γιορτές και έθιμα. Άλλωστε, σε παλιότερες εποχές η ζωή των ανθρώπων ήταν βαθιά δεμένη με την ύπαιθρο και την καλλιέργεια της γης και η θρησκεία τους καθρέφτιζε αυτήν ακριβώς την ιδιαίτερη σχέση.
Διόλου παράξενο, λοιπόν, που γύρω από την περίοδο των Χριστουγέννων ανακαλύπτουμε μια ποικιλία από γιορτές διονυσιακές και γονιμικές: τα «Αλώα», που τιμούσαν επίσης τη Δήμητρα και την Περσεφόνη, τα «Κατ’ αγρούς Διονύσια», εύθυμη αγροτική γιορτή, και τα «Λήναια», όπου γίνονταν θεατρικοί αγώνες – γιατί φυσικά ο Βάκχος ήταν και θεός του θεάτρου.
Το «αίμα του σταφυλιού»
Η πολυσύνθετη μορφή του Διόνυσου, μαγική και συνάμα βαθιά μυστικιστική, ρίχνει βαριά τη σκιά της πάνω στο πρόσωπο του Ιησού. Μοιάζει σαν να ’ναι σχεδόν ο ένας το alter ego του άλλου, καθώς και οι δυο ενσαρκώνουν πανάρχαια αρχέτυπα. Άλλωστε, και οι δύο σήκωσαν το φορτίο των πόθων και των προσδοκιών αμέτρητων ανθρώπων!
Δεν είναι λίγες οι ομοιότητές τους. Η γέννησή τους δεν θα μπορούσε παρά να είναι υπερφυσική, καθώς υπήρξαν γιοι ενός θεού και μιας θνητής. Και οι δύο καταδιώχτηκαν και υπέφεραν, πέθαναν κι αναστήθηκαν. Εμφανίστηκαν ως Σωτήρες κι έκαναν θαύματα, αλλά επίσης πρόσφεραν στους ανθρώπους και την ελπίδα της μεταθανάτιας λύτρωσης.
Μιλήσαμε πριν για την ηλιακή υπόσταση του Ιησού. Πίσω απ’ αυτήν ίσως να κρύβεται η φωτεινή μορφή του Βάκχου, ο οποίος συνδυάζει χαρακτηριστικά σεληνιακά και ηλιακά. Μάλιστα, είχε και το επίθετο Λαμπτήρ, «εκείνος που λάμπει, που φωτίζει». Στην Πελλήνη της Αχαΐας γιόρταζαν προς τιμήν του τα Λαμπτήρια, φέρνοντας τη νύχτα αναμμένες δάδες στο ιερό του (Παυσανίας, 7. 27, 3). Τέτοιου είδους έθιμα θυμίζουν το «άγιο φως» και τις λαμπάδες του Πάσχα. Πάντως, σε ορισμένα μέρη της Ελλάδας, όπως στην Ηλεία, τη Θράκη και τη Ρόδο, ο γιος της Σεμέλης ταυτιζόταν με τον ίδιο το θεό Ηλιο. Ο Μακρόβιος έχει διασώσει τον εξής στίχο:Ἥλιος, ὃν Διόνυσον ἐπίκλησιν καλέουσιν. Επιπλέον, στη θρησκεία των Ορφικών, ο Βάκχος ταυτίζεται με το Φάνη, τον «πυριφεγγή» δημιουργό του σύμπαντος (ορφικός ύμνος 52).
Ίσως το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο που ενώνει το Χριστό με το Διόνυσο να είναι το κοινό τους σύμβολο: το σταφύλι, που ονομάζεται βότρυς, στα αρχαία ελληνικά. Μέγας βότρυς αποκαλείται ο Ιησούς από το χριστιανό συγγραφέα Κλήμη τον Αλεξανδρέα. Βότρυς πέπειρος (ώριμος) χαρακτηρίζεται στον Ακάθιστο Ύμνο (ωδή 7). Μάλιστα, φτάνει στο σημείο να ταυτιστεί με το ίδιο το φυτό που γεννά το μεθυστικό καρπό: «Ἐγώ εἰμι ἡ ἄμπελος ἡ ἀληθινή», παρουσιάζεται να λέει στο Κατά Ιωάννην (15, 1-5). Εντυπωσιακή είναι μια εικόνα βυζαντινής τεχνοτροπίας του 15ου αιώνα από την Κρήτη. Απεικονίζει το Χριστό να ξεπροβάλλει μες από ένα κλήμα, με τους δώδεκα αποστόλους να κάθονται στα κλαδιά του!
Το κόκκινο κρασί έφτασε να ταυτίζεται με το ίδιο το αίμα του Ιησού. Μια από τις ποικίλες παραδόσεις που σχηματίστηκαν ανά τους αιώνες γύρω από τα Χριστούγεννα είναι ότι τα μεσάνυχτα της παραμονής το νερό στα πηγάδια και τις πηγές μπορούσε να μετατραπεί σε αίμα ή οίνο. Αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο των διονυσιακών γιορτών· στη διάρκειά τους συχνά λεγόταν ότι μια πηγή έρεε κόκκινο κρασί αντί νερό. Στις Βάκχες, την τραγωδία του Ευριπίδη, ο οίνος αναβλύζει μέσα από τη γη κατά τα εκστατικά όργια των Μαινάδων:
«Μια τους χτυπά ένα βράχο με το θύρσο
και δροσερό νερό αναβρύζει· μια άλλη
αγγίζει με το θύρσο της το χώμα
κι ο θεός εκεί κρασιού μια βρύση ανοίγει…»
(Βάκχαι 704-7, μετ. Θρασύβουλου Σταύρου)
Ο Διόνυσος και το Ιερό Δέντρο
Μπορείτε να φανταστείτε τα Χριστούγεννα χωρίς το χριστουγεννιάτικο δέντρο; Αν και το στοιχείο αυτό λάμπει διά της απουσίας του από τη Βίβλο, στο νου των απανταχού χριστιανών το στολισμένο έλατο αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των εορτασμών. Η επίσημη άποψη είναι ότι το τούτο έθιμο έφτασε στη χώρα μας κατά τη βασιλεία του Όθωνα, το 19ο αιώνα, ενώ οι ρίζες του ανιχνεύονται στις γερμανικές παραδόσεις του 15ου-16ου αιώνα. Κι όμως, ο συμβολισμός του Δέντρου είναι πανάρχαιος, καθώς συνδέεται άρρηκτα με τη γη, τη Μάνα Γαία, αλλά και με τον ίδιο τον Διόνυσο, ως θεό της βλάστησης.
Είχε τους τίτλους Δενδρεύς, Ένδενδρος και Δενδρίτης. Μάλιστα, κατά μια πολύ ενδιαφέρουσα σύμπτωση, ένα από τα ιερά του φυτά είναι το έλατο. Σε νομίσματα και αγγεία του 6ου και του 5ου αιώνα, ένα ολόκληρο έλατο ή ένα κλαδί του παρουσιάζεται σαν θύρσος (το χαρακτηριστικό διονυσιακό ραβδί) στα χέρια των Κενταύρων και των Σατύρων.
Στις Βάκχες του Ευριπίδη, οι Μαινάδες κοιμούνται αποκαμωμένες μες στο δάσος του Κιθαιρώνα πάνω σε φύλλα έλατου (ή βαλανιδιάς). Αλλά και ο Πενθέας, βασιλιάς της Θήβας και εχθρός του Διόνυσου, ανεβαίνει πάνω σ’ ένα τέτοιο δέντρο για να παρακολουθήσει κρυμμένος τις γυναικείες τελετουργίες. Όμως, οι Μαινάδες τον εντοπίζουν, ξεριζώνουν το δέντρο και διαμελίζουν τον αλαζόνα βασιλιά. Εικάζεται ότι η αφήγηση αυτή αποτελεί απόηχο του ορφικού μύθου για το μικρό Διόνυσο Ζαγρέα, ο οποίος βρήκε μαρτυρικό θάνατο κομματιασμένος απ’ τους ζηλόφθονους Τιτάνες.
Κι όμως, έτσι έπρεπε να γίνει. Βλέπετε, οι σωτήρες θεοί είναι αναγκασμένοι να γνωρίσουν τον πόνο και το θάνατο, όπως κι εμείς. Έρχονται έτσι πιο κοντά στα βιώματα των θνητών, σχεδόν γίνονται ένα μαζί τους, αποκτώντας διπλή υπόσταση – θεϊκή κι ανθρώπινη συνάμα. Ίσως γιατί μόνο έτσι μπορούν οι άνθρωποι να ταυτιστούν μαζί τους και να εναποθέσουν σ’ αυτούς τις ελπίδες τους, όπως την προσδοκία για μια δική τους προσωπική ανάσταση ή για μια μεταθανάτια ευτυχία.
«Καταργήστε τα Χριστούγεννα!»
Έστω όμως κι αν η σκοτεινή πλευρά – ο πόνος, το αίμα κι ο θάνατος – αποτελεί στοιχείο των διονυσιακών παραδόσεων, η ουσία του Βάκχου είναι το γλέντι και η χαρά της ζωής. Το τραγούδι, ο χορός, η μέθη, το θέατρο, ο αισθησιασμός είναι τα υλικά που δίνουν ψυχή στη λατρεία του. Εκείνος ανατρέπει τη ρουτίνα της σκληρής καθημερινότητας χαρίζοντας πινελιές ευτυχίας ακόμη και μες στις μακριές, κρύες νύχτες του χειμώνα.
Ωστόσο, φαίνεται ότι τα τόσα διονυσιακά στοιχεία που εισήλθαν στον εορτασμό των Χριστουγέννων ενοχλούσαν κάποιους ακραιφνείς χριστιανούς. Έτσι, ο Πολύδωρος Βιργίλιος, ιταλικής καταγωγής ιστορικός που έζησε το 15ο-16ο αι., έγραφε τα εξής:
Χοροί, μάσκες, παντομίμες, θεατρικά έργα και άλλες τέτοιες χριστουγεννιάτικες διαταράξεις που τώρα συνηθίζουν οι Χριστιανοί προήλθαν από τις ρωμαϊκές γιορτές, τα Σατουρνάλια [σ.σ. γιορτή προς τιμήν του Κρόνου] και τα Βακχανάλια [σ.σ. εορτασμός του Βάκχου]. Αυτό θα έπρεπε να κάνει όλους τους ευσεβείς Χριστιανούς να απεχθάνονται αιώνια τέτοια έθιμα.
Μπορεί σήμερα να μας φαίνεται αδιανόητο να προσπαθήσει κανείς να … καταργήσει τα Χριστούγεννα. Κι όμως, μια προτεσταντική ομάδα που ονομαζόταν, όχι τυχαία, Πουριτανοί προσπάθησε το 17ο αιώνα στη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ να απαγορεύσει εντελώς τον εορτασμό τους, επειδή περιείχε τόσα παγανιστικά στοιχεία! Κάτι αντίστοιχο έκανε για τον ίδιο λόγο και ο Όλιβερ Κρόμγουελ, ηγεμόνας της Αγγλίας: έθεσε εκτός νόμου τους εύθυμους εορτασμούς και τα κάλαντα από το 1649 ως το 1660. Επιχείρησε να καθιερώσει τα Χριστούγεννα ως αυστηρά θρησκευτική γιορτή, που θα συνοδευόταν μόνο από προσευχές. Δεν το κατάφερε για πολύ, όμως…
Τα παιδιά του Διόνυσου
Μπορεί σήμερα η μορφή του Διόνυσου να ανήκει, για τους περισσότερους ανθρώπους, στο παρελθόν, όμως τα παιδιά του είναι πάντα εδώ! Το βακχικό, γονιμικό πνεύμα ζει και βασιλεύει μέσα στις λαϊκές μας παραδόσεις, παρά τις άπειρες διώξεις που υπέστη ανά τους αιώνες.
Για παράδειγμα, στο χωρίο Βώλακας του νομού Δράμας διεξάγεται στις 7 Ιανουαρίου το τελετουργικό των «Αράπηδων», μεταμφιεσμένων ανδρών που έχουν βάψει το πρόσωπό τους με καπνιά. Την επόμενη μέρα εμφανίζονται οι «Αρκούδες», άνδρες ντυμένοι με προβιές, οι οποίοι κάνουν φαλλικές κινήσεις, βωμολοχούν και χτυπούν φιλικά με τα ξύλα τους τον κόσμο – στοιχεία πάρα πολύ παλιά. «Κάνομε τους Αράπηδες για το καλό, για τη σοδειά μας…», λένε οι κάτοικοι. «Έτσι το βρήκαμε, έτσι το συνεχίζουμε…»
Αντίστοιχα, στις 6 Ιανουαρίου, την ημέρα των Θεοφανείων, στην Καλή Βρύση Δράμας γιορτάζονται τα Μπαμπούγερα, που διαρκούν μέχρι τις 8 του μηνός. Άνδρες φορούν ζωόμορφο προσωπείο και κρεμούν στη μέση τους βαριά κουδούνια. Χορεύουν, κυνηγούν εύθυμα τους περαστικούς, αλλά αρπάζουν και τη … νύφη (έναν άνδρα ντυμένο γυναίκα) σε μια τελετουργία που θυμίζει τους καρναβαλικούς γάμους, ένα έθιμο που χάνεται πολύ βαθιά στο χρόνο.
Σε τελική ανάλυση, παιδιά του Διόνυσου είμαστε κι εμείς – όλοι και όλες που επιμένουμε να διατηρούμε την αισιοδοξία μας και ν’ απολαμβάνουμε την ομορφιά της ζωής, σε πείσμα των καιρών. Όχι μόνο γιατί η φτώχεια θέλει καλοπέραση, αλλά και για έναν άλλο λόγο: γιατί ο Βάκχος είναι και θεός πολιτικός κι ανατρεπτικός. Σε μια εποχή κινημάτων και εξεγέρσεων, ο Διόνυσος Ἐλευθερέας (ελευθερωτής), Δημόσιος και Δημοτελὴς (προστάτης του δήμου και της δημοκρατίας) δεν μπορεί παρά να είναι εκπληκτικά επίκαιρος!
Βιβλιογραφία
Γκάθρι, Γ. Κ. Σ., O Oρφέας και η Aρχαία Eλληνική Θρησκεία, Kαρδαμίτσα, Aθήνα 2000
Θεοδοσίου, Στράτος και Μάνος Δανέζης, Ο Κύκλος του Χρόνου: Αστρονομία και Μυστηριακές Λατρείες, Δίαυλος, Αθήνα 2004
Λεκατσάς, Παναγής, Διόνυσος, Καστανιώτη, Aθήνα 1999
Λεκατσάς, Παναγής, Το Θείον Βρέφος, Καστανιώτη, Aθήνα 1996
Σταύρου, Θρασύβουλος (μετ.), Τραγωδίες του Ευριπίδη, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Aθήνα 1980
Who is Who: Η Χαρίτα Μήνη είναι κλασική φιλόλογος με μεταπτυχιακές σπουδές στην ψυχολογία. Είναι συγγραφέας πέντε βιβλίων, καθώς και πολλών άρθρων και δοκιμίων. Έχει δώσει πλήθος διαλέξεων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ έχει εμφανιστεί και σε αρκετές τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές. Ιστοσελίδα: www.hmeenee.com
Σημείωση: Το άρθρο αυτό της Χαρίτας Μήνη δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό του Ελεύθερου Τύπου, τα “Φαινόμενα”.
metafysiko.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου