Η συμβολή της Ιεράς Μονής Εσφιγμένου στο 1821

Κατά την ελληνική επανάσταση η Μονή Εσφιγμένου, καθώς βρισκόταν πλησιέστερα από τις άλλες Μονές στα σύνορα του Αγίου Όρους, υπέφερε πολλά από τους Τούρκους που εισέβαλαν εξαγριωμένοι στο Όρος. 

Το Άγιον Όρος θεωρήθηκε (ατυχώς όπως αποδείχτηκε) ως το καταλληλότερο ορμητήριο για την εξέγερση της Μακεδονίας, όχι μόνο γιατί η χερσόνησος ήταν φυσικά οχυρή, αλλ' ακόμη γιατί οι 3.000 ή κατά άλλους 10.000 περίπου άνδρες, που μόναζαν στα 20 μοναστήρια και στα 300 ή 500 περίπου κελλιά, σκήτες, καθίσματα και ησυχαστήρια θα μπορούσαν να αποτελέσουν αξιόλογη στρατιά.

Το έδαφος παρουσιαζόταν ώριμο για την εξέγερση, γιατί δυο χρόνια τώρα οι μοναχοί είχαν υποφέρει πολλά από τις αυθαιρεσίες και αργυρολογίες του Τούρκου διοικητή και επειδή ορισμένοι φαίνεται ότι είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρία. Στην πραγματικότητα όμως ούτε η κατάλληλη προετοιμασία είχε γίνει ούτε και οι επαναστατικές ιδέες συμβιβάζονταν με τον ιδεολογικό κόσμο των μοναχών και με το αγιορείτικο καθεστώς. 

Ο Εμμανουήλ Παπάς αποβιβάσθηκε στη Μονή Εσφιγμένου τον Μάϊο του 1821, όπου τον υποδέχθηκε με μεγάλο ενθουσιασμό, ο ηγούμενος της Μονής Εσφιγμένου Ευθύμιος, ο οποίος ήταν προ πολλού μυημένος στη Φιλική Εταιρεία. Την επομένη της αφίξεως του Εμμανουήλ Παπά στο Άγιον Όρος, προσκλήθηκαν σε γενική συνέλευση στη μονή Εσφιγμένου όλοι οι ηγούμενοι και οι προϊστάμενοι των είκοσι μοναστηριών που υπήρχαν τότε και περίπου πεντακοσίων εξαρτημάτων (που αριθμούσαν συνολικά δέκα χιλιάδες, περίπου, μοναχούς), οι οποίοι με μεγάλη προθυμία και συγκίνηση ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση του Εμμανουήλ Παπά και ευλογήσαντες το έργο της επαναστάσεως και του αρχηγού της, άρχισαν υπό άκρα μυστικότητα να υλοποιούν τις δοθείσες προς αυτούς εντολές προς επιτυχία του Αγώνος. 

Ο Μητροπολίτης Μαρωνείας Κωνστάντιος, ως άλλος Παλαιών Πατρών Γερμανός, ακολουθούμενος από αρκετούς Θρακιώτες πολεμιστές, τέλεσε στη Μονή του Εσφιγμένου πανηγυρική Θεία Λειτουργία και ευλόγησε τα όπλα των επαναστατών.

Στις 2 Ιουνίου οι δυνάμεις προέλασαν προς την Θεσσαλονίκη αλλά στην ουσία επρόκειτο για ένα "ρέμπελο ασκέρι" που δεν μπορούσε να προχωρήσει χωρίς ενισχύσεις, πολεμοφόδια και το κυριότερο, ηγεσία. Γι' αυτό και η επανάσταση στη Χαλκιδική συρρικνώθηκε γρήγορα και οι επαναστάτες πέρασαν τεσσερισήμισι μήνες αποκλεισμένοι στις δυο χερσονήσους. Ήταν η εποχή που ο Δημήτριος Υψηλάντης ονόμασε τον Παπά "πληρεξούσιο αρχηγό και διοικητή των στρατιωτικών δυνάμεων του Αγίου Όρους της Κασσάνδρας και της Θεσσαλονίκης". Αλλά το επαναστατικό κίνημα του Εμμανουήλ Παπά σύντομα έφτασε στο τέλος του. 

Ο Εμμ. Παπάς υπήρξε η ψυχή της επανάστασης και αγωνίσθηκε σθεναρά χωρίς ουσιαστική βοήθεια. Επικεφαλής συνολικής δύναμης 2.500 ανδρών μαζί με τους τοπικούς αρχηγούς Χάμψα και Κοτζιόγλου διέτρεχε τη Χαλκιδική από το Άγιον Όρος μέχρι την Κασσάνδρα ενθουσιάζοντας το λαό, παρακινώντας τον στην Επανάσταση και πολεμώντας. Οι ανάγκες του αγώνα σε έμψυχο υλικό και πολεμοφόδια ήταν πολλές, όπως φαίνεται και από το ακόλουθο γράμμα των αγιορειτικών μονών προς αυτόν. 

«Ευγενέστατε αρχηγέ και υπερασπιστά της Μακεδονίας κύριε κύριε Εμμανουήλ, την υμετέραν αυτής θεοφρούρητον ευγένειαν από ψυχής ευχόμενοι,εν Κυρίω προσαγορεύομεν
     Διαφυλλάτοι αυτήν Κύριος ο Θεός άνοσον, υγιά και ανωτέραν πάσης καιρικής περιστάσεως. ημείς και προλαβόντες, ευγενέστατε άρχων, την εγράψαμεν εξιστορήσαντες άπαντα τα διατρέξαντα δυστυχήματα των πέριξ χωρίων και τούτου του αγιωνύμου τόπου τα ήδη εξεκολουθούντα δεινά και επικίνδυνα, τα οποία (ο μη γένοιτο) επαπειλούσι την παντελή ερήμωσιν τούτου ημών του Αγίου Τόπου. 

 Δια τούτο και επίτηδες απεστείλαμεν προ ημερών δύο πατέρας εκ των ενταύθα προς τε την ευγένειάν σας με γράμματα της Κοινότητος και πρός τον τιμιώτατον κύριον Ιωάννην Χριστοδούλου (ον και ολοψύχως ευχόμεθα), ιδεάσαντες και τον πανοσιολογιώτατον κύριον χαρτοφύλακα κυρ Νικηφόρον Ιβηρίτην, δια να συνδράμη και τας εξαιτήσεις μας. Ήδη δε και αύθις τυχόντες οκαζίων τον επίτηδες παρά του Καπετάν Ρήγα αποστελλόμενον καπετάν Στέριον λεγόμενον με γράμματα προς την ευγένειάν του, δια να αποκομίση ιμνάτι εις τους Βίγλας του Αγίου Όρους το από άντικρυ του Ολύμπου ελθόν και αριθμούμενον έως ανθρώπους πεντακόσιους με συμφωνίας λουφέδων. Διό και ημείς παρακαλούμεν όσον τάχιστα να προφθάση αυτή η δύναμις, δια να εξοστρακίσωμεν, τη βοηθεία της Κυρίας ημών Θεοτόκου, τους εχθρούς μας βαρβάρους, οπού μας φοβερίζουν καθημερινώς με την άφιξίν των και μελετώσιν τον τέλειον αφανισμόν και εξολόθρευσιν όλων των καλογήρων εκάστης τάξεως και πάντων των εν τω Όρει ευρισκομένων ορθοδόξων με θάνατον. Και αν αυτό το ιμνάτι δεν ήθελεν ευρεθή εδώ εις Κασσάνδραν, θέλητε προσπαθήσει να ειδοποιήσητε άντικρυ εις τον Όλυμπον δια να μας προφθάσωσι με τους ιδίους αυτούς σταλέντας, ή με άλλους, αν αυτοί εμίσευσαν, οπού ηθέλατε διορίσει εκ της νήσου, δια να μη γίνη τις αργοπορία και υποπέσωμεν εις κινδύνους ανιάτους. 

Και ταύτα μεν εν τοσούτω ευχετικώς τε και ικετευτικώς· είησαν δε τα έτη αυτής υγιεινά και σωτήρια. 
αωκα' Ιουνίου κε'. 

Της υμετέρας περιποθήτου υμίν ευγενείας 
Προς Κύριον διάπυροι ευχέται άπαντες οι εν τη κοινή συνάξει 
Προϊστάμενοι. 

     «Από Όλυμπον παρακαλούμεν, με οίον τρόπον δυνηθήτε, να μας προφθάσητε μπαρούτι και μένομεν χρεώσται δια την τιμήν τούτου, αποκρινόμενοι προς τον διακομίσαντα ενταύθα προς ημάς το ειρημένον μπαρούτι.
     «Περιμένομεν εισέτι το καΐκι, οπού εστείλαμεν δι' εύρεσιν μπαρουτίου, και κατ' αυτάς ερχόμενον, οπού σήμερον αύριον το προσμένομεν, θέλομε σας προφθάση και αμέσως, καθώς θέλητε μας ειδοποιήσει. 

 «Μούτλακ σας παρακαλούμεν να μας παρηγορήση με τζιπχανέν, δια να προφθάσωμεν και τους πεντακοσίους, οπού περιμένομεν εκ των αυτόθι, και άλλους πολλούς μας αρματολούς, οπού στέκονται αργοί, με το να μην έχουν φυσέκια». 

Δυστυχώς η βοήθεια που περίμενε ο Παπάς από τους οπλαρχηγούς του Ολύμπου και από τη νότια Ελλάδα δεν ήλθε, ενώ ο ίδιος δαπάνησε όλα τα χρήματα που είχε στη διάθεσή του. Το ότι ο Σουλτάνος διόρισε διοικητή της Θεσσαλονίκης το Μεχμέτ Αβδούλ, άνθρωπο καταπληκτικής στρατιωτικής σταδιοδρομίας, επιτάχυνε το τέλος της Επανάστασης. Η άμεση γενική επίθεση κατά των επαναστατών με μεγάλη στρατιωτική δύναμη επέφερε την πτώση της Κασσάνδρας και την υποταγή της χερσονήσου του Λογγού (Σιθωνίας) και ολόκληρης της Χαλκιδικής. Απέμεινε ο Άθως. Η πολιτική του Αβδούλ τον έκανε να μην εκστρατεύσει αμέσως εναντίον του Αγίου Όρους, αλλά να προτείνει στους μοναχούς να συνθηκολογήσουν, πράγμα που το δέχθηκαν. Απελευθέρωσαν τον Χασεκή Χαλήλ Βέη, Τούρκο διοικητή του Όρους (Καϊμακάμη) και αυτός εξέδωσε αμέσως την ακόλουθη διαταγή προς τους μοναχούς της Μονής Εσφιγμένου, όπου είχε καταφύγει ο αρχηγός της Επανάστασης Εμμανουήλ Παπάς. 

«Προς τους Πατέρας της Μονής Εσφιγμένου, διαταγή. 
(Τ. Σ.). 
Εν είδει μουρασελέ σας γράφεται το παρόν εμού του Χασεκή Χαλήλ Βέη, Ζαπίτου του Αγίου Όρους· 

Προς εσάς άπαντας τους καλογήρους του μοναστηρίου Εσφιγμένου γνωστόν έστιν υμίν, ότι σήμερον επ' εδώ τοις Καρυαίς έφυγεν ο λεγόμενος Άρχοντας μετά του επαράτου και οπαδού του Νικηφόρου και ήλθον αυτού τους οποίους να τους πιάσηται και να μας τους στείλετε ομού και τον ηγούμενόν σας. Αν όμως και παρακούσητε εις τα γραφόμενά μου και δεν τους πιάσητε να μας τους στείλετε, ύστερον θέλετε μείνει αναπολόγητοι και εις το Δουβλέτι και εις εμένα. Προσέξατε καλώς να μη προφασισθήτε ακαίρως προφάσεις και ματαιολογίας, διότι εγώ κάνω το χρέος μου ως καλοθελητής του τόπου και του μοναστηρίου σας· όθεν και σεις δεν πρέπει να θελήσητε του αφανισμόν σας. Ούτω ποιήσατε εξ αποφάσεως και να μοί αποκριθήται εις τα γραφόμενά μου με τον ίδιον κομιστήν.

     1821 Νοεμβρίου 9, ημέρα Τετάρτη». 

Οι 19 λοιπές Αγιορείτικες Μονές απέστειλαν υπό αυτές τις συνθήκες την εξής επιστολή πρός τους Εσφιγμενίτες πατέρες: 
«Εις την πανοσιότητά σας άγιοι πατέρες του ιερού Κοινοβίου Εσφιγμένου.

     Χθες ο ενδοξώτατος ημών Χασεκή αγάς μας σας έγραψε μουσαρελέν, δια να πιάσητε ενέχερον τον Άρχοντα και τους λοιπούς, καθώς και ο ίδιος σας έγραψε. Λοιπόν σας γράφομε και ημείς οι των είκοσι Ιερών μοναστηρίων Προϊστάμενοι, οι εν τη ιερά συνάξει, να κάμητε το ίδιον, ομοφώνως δηλαδή, να μας τους φέρητε ενταύθα αναμφιβόλως, και τους ζητούμεν από εσάς αφεύκτως· και ιδού οπού στέλλομεν επίτηδες ανθρώπους δια να τους πάρουν. Και όσοι ακολουθούν τον Άρχοντα από τους εντοπίους Πατέρες, να αφήσουν τον Άρχοντα και επιστρέψουν εις τα κελλία των ειδέ και φανούν παρήκοοι, θέλουν υποπέσει εις οργήν μεγάλην, και θέλει χάσουν και τα οσπήτιά των. Ομοίως και όσοι κοσμικοί ευρίσκονται με αυτόν, όλοι να τον αφήσουν, διότι και αυτοί και όσοι άλλοι πιασθούν, έχουν να παιδεύωνται. Ταύτα προς είδησίν σας και μένομεν. αωκα΄ Νοεμβρίου ια΄ 
Άπαντες οι εν τη Κοινή Συνάξει των δεκαεννέα Ιερών μοναστηρίων του Αγίου Όρους Προϊστάμενοι». 

Όμως με τον ίδιο κομιστή του γράμματος διεμήνυσαν κρυφά στον Ηγούμενο του Εσφιγμένου και στον Άρχοντα Εμμανουήλ Παπά να φύγουν γρήγορα από το Όρος για να σωθούν. 

Πολλοί ιστορικοί μη γνωρίζοντας αυτή τη λεπτομέρεια ρίχνουν άδικα το λίθο του αναθέματος στους Αγιορείτες και στην Ιερά Κοινότητα. Οι τότε πατέρες έπραξαν το ίδιο που έκανε και ο Άγιος Γρηγόριος ο Ε΄ για να αποφύγει μεγαλύτερο κακό. Αφόρισε με γράμμα τους αρχηγούς και συμμετέχοντες στην Επανάσταση για τα μάτια των Τούρκων, ενώ αμέσως έλυσε τον αφορισμό και έστειλε προφορικά την ευλογία του στους αγωνιστές. 

Ο Εμμανουήλ Παπάς ακολούθησε τη συμβουλή της Ιεράς Κοινότητας και εγκατέλειψε την Μονή Εσφιγμένου, μπήκε σ΄ ένα καράβι και πήρε την κατεύθυνση προς Ύδρα, έχοντας μαζί του το μικρό του γιο Γιαννάκη καθώς και το προσωπικό του αρχείο. Όμως οι μέχρι τότε κακουχίες, η κούραση αλλά και η απογοήτευση είχαν φθείρει την υγεία του Σερραίου επαναστάτη, με αποτέλεσμα να πάθει καρδιακή προσβολή και να πεθάνει πριν το καράβι φθάσει στην Ύδρα, στην οποία και θάφτηκε το σώμα του στις 5 Δεκεμβρίου του 1821 με τιμές στρατηγού. 

Άλλη μεγάλη μορφή του αγώνα, ο οπλαρχηγός Νικοτσάρας με άλλους 50 επαναστάτες βρήκαν επίσης καταφύγιο στη μονή Εσφιγμένου. Από κει επέστρεψαν κατά τα τέλη Ιουλίου στη Σκιάθο και τη Σκόπελο, σήκωσαν την Ελληνική σημαία στα καράβια που συγκεντρώθηκαν και άρχισαν τις επιθέσεις.  

Πηγή: Ιστοσελίδα Ιεράς Μονής Εσφιγμένου